Te Noho Tiriti
Mātakitakitia tēnei pakiwaituhi e pā ana ki te noho tiriti. Koinei ngā kōrero a TA. He kōtiro kakama a TA, engari i te noho wēne tōna whānau. Kāore tō rātou kāinga, nō reira ka tū te waka ki te tiriti, ki reira moe ai mō te pō.
JC: I te utu nui ki te hoko whare, ki te noho whare hoki, he ruarua noa iho ngā whare he ngāwari rawa te utu. Koinei ngētehi o ngā wero pūrangiaho ana te kite, koinei te take kua whakatūwherangia e Te Puea Marae ngōna tatau ki ngā tāngata kāinga kore. He manaaki tāngata, he aroha nui ki te tangata te take kua whakaritea te marae hei kāinga taupua mō ngā whānau āhua toru tekau nei. Ko tētehi o ngā tamariki kua tae ki Te Puea Marae, ko TA. Tekau mā tahi tōna pakeke. He tino waimarie nō te whānau, kua whiwhi mahi tōna māmā, i te mea ka taea e te whānau te noho ki Tāmaki Makaurau, engari he iti noa iho tā rātou pūtea i te utu mō te whare, ā kua kore hoki rātou i āta manaakitia e te kāwanatanga, nō reira kei te noho wēne rātou. I tēnei ahiahi, i whakamārama mai a TA i te āhua o te ao e noho nei ia.
TA: Āe, kei te noho au ki Te Puea Marae.
JC: E pēwhea ana tērā ki a koe, e Kō?
TA: Ā, he pai. He pai ki a au tō rātou whakatūwhera i ngā tatau ki a mātou, engari āe, ko tōku hiahia ko tētehi whare.
JC: I whea rā koutou e noho ana i mua i tā koutou noho ki Te Puea Marae?
TA: I te noho wēne mātou. Āe.
JC: Ko wai kei roto i tō koutou wēne?
TA: Ā, Ko tōku Māmā, ko tōku Pāpā, ko aku tungāne e toru, ko aku tuākana e rua, ka mutu, ko au.
JC: Nā reira, tokohia katoa koutou?
TA: Tokowaru.
JC: Tokowaru katoa koutou ki roto i te wēne kotahi. I moe koutou katoa ki tō wēne ia pō?
TA: Āe.
JC: E pēwhea nei te roa o tō koutou noho pērā ana TA?
TA: Nō te Huitanguru pea
JC: Nā reira, kua pērā rawa mō te hia marama te roa, nē?
TA: Āe.
JC: Tēnā, whakamārama mai, pēwhea ana tēnā ki a koe? I au tō moe?
TA: Ā, i ngētehi pō.
JC: Āe, ki te mauiui tētehi, ki te korikori ngētehi, ki te pīrangi mimi tētehi, kāore e kore ka uaua pea tērā?
TA: Yes, very.
Āna, he uaua rawa.
JC: Ki whea koutou kaukau ai? Whareiti ai? Tīni kākahu ai? He wāhi rānei e wātea ana kia noho ai ko koe anake?
TA: Ā, kāore he wāhi wātea e noho ko au anake. Engari ka haere mātou ki te wāhi mahi o tōku māmā ki te kaukau.
JC: Ki tō māmā wāhi mahi?
TA: Ka haere moata i te ata.
JC: He aha te wā?
TA: Hei te takiwā o te ono ki te whitu karaka
JC: Nō reira, ka haere koutou ki tō māmā wāhi mahi ki te kaukau i mua ngā kaimahi?
TA: Āe.
JC: Nā, i rongo au i oti i a koe te whakamātautau kia riro i a koe he karahipi kia haere ai koe ki te Kura o St Cuths, nē?
TA: Āe.
JC: I pēwhea koe?
TA: Ā, taku whakapae i pai ahau i roto i aku mahi i te kura, engari kāore i riro i au, he kōtiro atu i waimarie.
JC: Pēwhea nei te tata o tō eke?
TA: E rua māka
JC: Nō reira, e rua noa iho ngā māka i mahue, ā, kāore i riro i a koe te karahipi kia haere ki St Cuths?
TA: Āe, engari e pai ana.
JC: Ka mutu, e noho wēne tonu ana koe.
TA: Āe. Koia rā i āta tohe ahau kia eke ki tētehi taumata anō.
JC: Ka mahi koe i tō mahi kāinga ki whea? Ka noho koe ki whea rangahau ai, tuhia mai ai o tuhingaroa, o whakamātautau, pānui rānei i ō pukapuka?
TA: Ā, ki te tari o māmā
JC: Nō reira he mahi tā tō māmā?
TA: Āe.
JC: Engari he nui kē atu te utu o te whare ki te moni e utua ana ki tō māmā?
TA: Āe. He nui rawa te utu mō ngā whare i ngēnei rā
JC: Āe, he tika tāu. He nui rawa te utu mō te whare i ngēnei rā. He nui ngā tāngata e wānangahia ana tērā kaupapa, TA. TA, he aha ngā mea pai ki a koe i te kura?
TA: Ā, ko aku tino marau ko te pāngarau me te tuhituhi.
JC: Te pāngarau me te tuhituhi!? (kei te kata)
TA: Āe (kei te kata)
JC: He toki ki te pāngarau me te tuhituhi?
TA: Āe. He toki au.
JC: Ka pai kōtiro! Me whakahīhī koe ka tika. He aha ō hiahia TA, he aha tō tino hiahia i tēnei ao?
TA: He whare pukapuka.
JC: Ka whakamātauria anō e koe kia riro i a koe taua karahipi?
TA: Āe.
JC: Ka pēwhea ngō tungāne, ngō tuākana/ tēina rānei? E harikoa ana rātou katoa?
TA: Kāore rātou i te harikoa, engari kei te pai noa iho rātou.
JC: E ora ana rātou? Ka maremare koutou, ka māuiui koutou i a koutou e moe ana i roto i te wēne? Koutou tokowaru i te wēne kotahi?
TA: Āe. E māuiui ana rātou katoa. Māuiui hoki ana ahau.
JC: Āe, e rongo ana au i tō maremare
TA: Āe.
JC: E pēwhea ana te noho i te marae? He pai kia riro i a koe tētehi wāhi ki a koe anō?
TA: Āe mārika, he pai, ā he reka anō hoki ngā kai
JC: E kī rā? Ka pai tēnā. He aha āu kai i te nuinga o te wā? He aha ngā kai a te whānau? He aha te kai o te po?
TA: I mua, he ō rangaranga, engari kua hōhā mātou katoa ki te ō rangaranga.
JC: Nō te mea kāore he kāuta, nē? Kāore hei wāhi tunu kai, kāore he tēpu ki te noho tahi, ki te kaitahi. Nō reira me hoko ō rangaranga, ka kai ki roto i te wēne, nē?
TA: Āe. I ngētehi wā ka haere ki te pāka, ka taraiwa rānei, ka kai i ā mātou kai. Ko te mea tino uaua, kāore e taea e au te pānui ki roto i te wēne. I te mea kāore he wāhi e wātea ana, he kōpā rawa te noho.
JC: (kei te kata) Kāore e kore. He tūngane, he tēina ōu, nē? Ka korikori rātou nē, kāore e noho puku.
TA: Āe. Me te mea hoki, kāore he rama kei moumou te pūhiko o te wēne. Kāore e taea e au te pānui.
JC: Āe. He kupu āu ki te Pirimia kia mārama ai ia ki tō ao? Kua whakaarohia ake tērā e koe? E mōhio ana koe ki a Hone Kī, kua rongo kōrero koe mōna?
TA: Āe. I āta rangahaua ia e au.
JC: He aha tāu ki a ia mō tō noho wēne?
TA: Ā, tēnā whīkoingia taku huarahi. Ehara i te huarahi ngāwari.
Rauemi kaiako
Mā ngā mōhiohio me ngā ngohe o te paetukutuku nei ngā ākonga e whakatewhatewha i te horopaki ā-hītori o tēnei mea te kāinga koretanga Māori. Ka tau te māramatanga ki te ariā o te manaakitanga e hāngai ana ki a Te Puea Hērangi me tōna whakarerenga ki te awhi i te rawa kore. Ka āhei ngā ākonga te urupare i ngā kaupapa nui nei.
Kaha honohono ngā akoranga nei ki ngā marautanga o Tikanga ā-iwi me Te Reo Māori. Te kiko o roto mā ngā ākonga taumata 4 me te 5 o Te Marautanga o Aotearoa, arā, ka whai pānga ki ngā ākonga tau 7-10.
Mā te ruku ki ngā mahi o te paetukutuku nei, e whanake haere ngā uara me ngā waiaro kua kōtuia ki Te Marautanga o Aotearoa, arā:
Ngā Tino Taumata Mātauranga, me ngā Tikanga Māori
- Ka māia te noho me te tū whakahī i te tū a te Māori.
- Ka māia hoki rātou ki te tū a te Māori, ki te whakawhanaunga atu ki ētahi atu iwi, ki ētahi atu ahurea hoki.
- Ka mārama ki ō rātou tūranga i roto i te whānau, i te hapū, i te iwi, i te hapori, me te porihanga whānui tonu.
Te Whānuitanga o ngā Tūmomo Pūkenga Waiora
- Ka tuku āwhina me te kuhu tōtika atu ki te hapori.
- Ka whakanui i ētahi atu, tae atu ki ngā tamariki, ki ō rātou ake tipuranga, me ngā kaumātua.
Kia Mārama ki ngā Uara o te Ao Whānui
- Kia aro ngā ākonga ki te tangata ahakoa ko wai, ahakoa kei hea, ahakoa pēhea rānei tōna āhua.
- Kia ngākau māhaki te ākonga ki te mana, ki te wairua o ia tangata, o ia whānau, me ō rātou ake uara, waiaro hoki, ahakoa he rerekē i ōna ake.

He Mihi
He mea whakarite tēnei rauemi i raro i te whakaaro tahi me te mahi tahi me Te Puea Marae, otirā, te rōpū whakahaere i te hōtaka Manaaki Tāngata. He mihi mutunga kore ki te Tiamana o te Marae, Hurimoana Dennis me te rōpū Manaaki Tāngata. E whakamānawa ana mātou i te māia o tēnei rōpū ki te tautoko i ngā whānau kia whiwhi kāinga ai rātou, kia tū pakari ai rātou i roto i ngō rātou ao, kia whai oranga ai ngō rātou whānau i roto i ngō rātou hāpori huhua.
E whakamihi ana ki ngā whānau kei te noho rawakore, me ngā rangatahi i whakaae mai kia kōrero tahi ai me ngō mātou kairangahau. E kore e mutu ngā mihi ki a B kōrua ko TA – he nui ngā akoranga kei roto kei ngō kōrua kōrero mō te tū māia, me te tū kaha ahakoa te aha, whakamiha kau, tēnā kōrua.
Ki ngō mātou kairangahau, ngō mātou kaituhi, ki a Hinemaia Tofi rāua ko Dr Raukura Roa, tēnā rawa atu kōrua e mārama nei ki te ngako o te kaupapa me tā kōrua ū, me tā kōrua whakaaro auaha kia puta hōu mai ngēnei kōrero e rata ai te taringa rangatahi.
Tēnā rā koutou, ngā reo wainene kua hopukina e rangona ai a taringa i te wairua o ngā kōrero: Raukura Roa, Hinemaia Tofi, Siaosi Tofi, Eruera Lee-Morgan, Tinihuia Lee-Lemon, koutou ko Scarlett Morgan.
Ki te ringa toi, Toby Morris, tēnā koe i tō ngākau nui kia tukua ō tuhinga mō "B – He Kotiro Māia" me "Te Noho Tiriti", me ngō tuhinga mō te paetukutuku nei, e mihi ana e hoa.
Ki te ringa toi, Ant Sang, tēnā koe i ngō pikitia mō ngā whakaari "Te noho tiriti".
Ki te rōpū rangahau Ngā Wai a te Tūi, ki ngā ringa toi hoki o Cognition Education, tēnā rawa atu koutou e whakairi nei i ngēnei kōrero rangatira ki te paetukutuku reo Māori hei taonga mō ngā whakatupuranga.
For images appearing in Te Pakanga, thanks are due to the following sources.
Auckland City Art Gallery for:
A view of Queens Redoubt, Pōkeno, headquarters of General Cameron, and the encampment on the banks of the Waikato River, circa 1863, creator unknown, image number 7-A383
A sketch of the fight at Rangiawhia (now Rangiaohia) by J A Wilson showing the engagement for the recovery of McHale's body, image number 7-C2
Looking east from the naval camp at Mangatāwhiri Stream, showing the Koheroa
redoubts, by Richardson, James D and Beere, D, circa January 1864
Painting of the Ihumatao Mission Station, by Elizabeth Forsaith, Sir George Grey Special Collections, dated 1855, image number 4-1252
Alexander Turnbull Library for:
Williams, Edward Arthur, 1824-1898. Illustrated London News. The war in New Zealand; the gun-boat Pioneer at anchor off Meremere, on the Waikato River, reconnoitring the native position / E A Williams. London, Illustrated London News, 1864. Ref: A-110-006. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand. Records/22696423
Heaphy, Charles, 1820-1881. Heaphy, Charles, 1820-1881: Mere-Mere from Whangamarino Redoubt. Ref: C-025-011. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand. Records/23138553
Kinder, John, 1819-1903. Photographer unknown :Prisoners of war taken at Rangiriri New Zealand, escaped Sept.r 1864. Dec. 1863. Ref: E-395-037. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand. /records/23010193
Heaphy, Charles, 1820-1881. Heaphy, Charles, 1820-1881: Naval attack at Rangiriri 1863. Ref: A-145-004. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand. Records/22571035
Illustrated London News. Artist unknown. Orākau Pā, taken by British troops, April 22nd 1864. Derived from the Illustrated London News, 30 July 1864. Ref: A-134-012. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand. Records/23025250