E Pā Tō Hau
Nā Te Rangiāmoa tēnei mōteatea i tito hei tangi ki a Te Wano, otirā, ki tōna iwi i mate i te pakanga i Rangiaowhia me te rirohanga o ngā whenua o Rangiaowhia. Ko te oranga o Te Rangiāmoa mā i a rātou e noho ana i Rangiaowhia, he oranga pai, he oranga whai rawa, he oranga tōnui. Engari ka tau mai te pakanga ki roto o Waikato, ka kōhurutia ngā tāngata, ka raupatungia ngā whenua, ka raungaiti te iwi. Ko tēnei raungaititanga e rangona tonutia ana e ngā uri o Waikato, o Tainui Waka. Ko te raupatu whenua te tīmatanga o te rawakoretanga, o te kāinga koretanga. Whakarongo mai ki te mōteatea nei.
E pā tō hau
E pā tō hau he wini raro
He hōmai aroha kia tangi au i konei
He aroha ki te iwi kua momotu ki tawhiti ki Paerau
Ko wai e kite atu kei whea aku hoa i mua rā
I te tōnuitanga
Ka haere mai tēnei ka tauwehe
Ka raungaiti au … i
Rauemi kaiako
Mā ngā mōhiohio me ngā ngohe o te paetukutuku nei ngā ākonga e whakatewhatewha i te horopaki ā-hītori o tēnei mea te kāinga koretanga Māori. Ka tau te māramatanga ki te ariā o te manaakitanga e hāngai ana ki a Te Puea Hērangi me tōna whakarerenga ki te awhi i te rawa kore. Ka āhei ngā ākonga te urupare i ngā kaupapa nui nei.
Kaha honohono ngā akoranga nei ki ngā marautanga o Tikanga ā-iwi me Te Reo Māori. Te kiko o-roto mā ngā ākonga taumata 4 me te 5 o Te Marautanga o Aotearoa, arā, ka whai pānga ki ngā ākonga tau 7-10.
Mā te ruku ki ngā mahi o te paetukutuku nei, e whanake haere ngā uara me ngā waiaro kua kōtuia ki Te Marautanga o Aotearoa, arā:
Ngā Tino Taumata Mātauranga, me ngā Tikanga Māori
- Ka māia te noho me te tū whakahī i te tū a te Māori.
- Ka māia hoki rātou ki te tū a te Māori, ki te whakawhanaunga atu ki ētahi atu iwi, ki ētahi atu ahurea hoki.
- Ka mārama ki ō rātou tūranga i roto i te whānau, i te hapū, i te iwi, i te hapori, me te porihanga whānui tonu.
Te Whānuitanga o ngā Tūmomo Pūkenga Waiora
- Ka tuku āwhina me te kuhu tōtika atu ki te hapori.
- Ka whakanui i ētahi atu, tae atu ki ngā tamariki, ki ō rātou ake tipuranga, me ngā kaumātua.
Kia Mārama ki ngā Uara o te Ao Whānui
- Kia aro ngā ākonga ki te tangata ahakoa ko wai, ahakoa kei hea, ahakoa pēhea rānei tōna āhua.
- Kia ngākau māhaki te ākonga ki te mana, ki te wairua o ia tangata, o ia whānau, me ō rātou ake uara, waiaro hoki, ahakoa he rerekē i ōna ake.

He Mihi
He mea whakarite tēnei rauemi i raro i te whakaaro tahi me te mahi tahi me Te Puea Marae, otirā, te rōpū whakahaere i te hōtaka Manaaki Tāngata. He mihi mutunga kore ki te Tiamana o te Marae, Hurimoana Dennis me te rōpū Manaaki Tāngata. E whakamānawa ana mātou i te māia o tēnei rōpū ki te tautoko i ngā whānau kia whiwhi kāinga ai rātou, kia tū pakari ai rātou i roto i ngō rātou ao, kia whai oranga ai ngō rātou whānau i roto i ngō rātou hāpori huhua.
E whakamihi ana ki ngā whānau kei te noho rawakore, me ngā rangatahi i whakaae mai kia kōrero tahi ai me ngō mātou kairangahau. E kore e mutu ngā mihi ki a B kōrua ko TA – he nui ngā akoranga kei roto kei ngō kōrua kōrero mō te tū māia, me te tū kaha ahakoa te aha, whakamiha kau, tēnā kōrua.
Ki ngō mātou kairangahau, ngō mātou kaituhi, ki a Hinemaia Tofi rāua ko Dr Raukura Roa, tēnā rawa atu kōrua e mārama nei ki te ngako o te kaupapa me tā kōrua ū, me tā kōrua whakaaro auaha kia puta hōu mai ngēnei kōrero e rata ai te taringa rangatahi.
Tēnā rā koutou, ngā reo wainene kua hopukina e rangona ai a taringa i te wairua o ngā kōrero: Raukura Roa, Hinemaia Tofi, Siaosi Tofi, Eruera Lee-Morgan, Tinihuia Lee-Lemon, koutou ko Scarlett Morgan.
Ki te ringa toi, Toby Morris, tēnā koe i tō ngākau nui kia tukua ō tuhinga mō "B – He Kotiro Māia" me "Te Noho Tiriti", me ngō tuhinga mō te paetukutuku nei, e mihi ana e hoa.
Ki te ringa toi, Ant Sang, tēnā koe i ngō pikitia mō ngā whakaari "Te noho tiriti".
Ki te rōpū rangahau Ngā Wai a te Tūi, ki ngā ringa toi hoki o Cognition Education, tēnā rawa atu koutou e whakairi nei i ngēnei kōrero rangatira ki te paetukutuku reo Māori hei taonga mō ngā whakatupuranga.
For images appearing in Te Pakanga, thanks are due to the following sources.
Auckland City Art Gallery for:
A view of Queens Redoubt, Pōkeno, headquarters of General Cameron, and the encampment on the banks of the Waikato River, circa 1863, creator unknown, image number 7-A383
A sketch of the fight at Rangiawhia (now Rangiaohia) by J A Wilson showing the engagement for the recovery of McHale's body, image number 7-C2
Looking east from the naval camp at Mangatāwhiri Stream, showing the Koheroa
redoubts, by Richardson, James D and Beere, D, circa January 1864
Painting of the Ihumatao Mission Station, by Elizabeth Forsaith, Sir George Grey Special Collections, dated 1855, image number 4-1252
Alexander Turnbull Library for:
Williams, Edward Arthur, 1824-1898. Illustrated London News. The war in New Zealand; the gun-boat Pioneer at anchor off Meremere, on the Waikato River, reconnoitring the native position / E A Williams. London, Illustrated London News, 1864. Ref: A-110-006. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand. Records/22696423
Heaphy, Charles, 1820-1881. Heaphy, Charles, 1820-1881: Mere-Mere from Whangamarino Redoubt. Ref: C-025-011. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand. Records/23138553
Kinder, John, 1819-1903. Photographer unknown :Prisoners of war taken at Rangiriri New Zealand, escaped Sept.r 1864. Dec. 1863. Ref: E-395-037. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand. /records/23010193
Heaphy, Charles, 1820-1881. Heaphy, Charles, 1820-1881: Naval attack at Rangiriri 1863. Ref: A-145-004. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand. Records/22571035
Illustrated London News. Artist unknown. Orākau Pā, taken by British troops, April 22nd 1864. Derived from the Illustrated London News, 30 July 1864. Ref: A-134-012. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand. Records/23025250